رد پای کرونا در آمار ثبت احوال

سالم‌خبر: آمار اسناد فوت ثبت‌شدۀ سال ۹۸با روند تغییرات ۴ سال تفاوت دارد. آمار فوت ۹۸ از تعدادی که مطابق روند سال‌های قبل برای این سال انتظار می‌رفته چند هزار نفر بیشتر است. 

جهش در آمار فوت 98 در کدام فصل‌ها رخ داده‌است؟

برخلاف انتظار، بررسی تغییرات اسناد فوت در ۵ سال اخیر افزایش ویژه‌ای را در زمستان ۹۸ نشان نمی‌دهد. تعداد اسناد فوت زمستان ۹۸ از روند اسناد فوت زمستان‌های قبل تبعیت کرده است، همین‌طور در فصل بهار. در فصل پاییز اما فاصله با امتداد روند سال‌های گذشته چشمگیر است. به بیان دیگر اختلافی که در مجموع آمار فوت سال ۹۸ با امتداد روند سال‌های گذشته دیده می‌شد را نمی‌توان به سادگی به فصل زمستان نسبت داد  [i].

 

این مشاهده قدری عجیب به نظر می‌رسد. اما نباید فراموش کرد آنچه در فصل زمستان بر مجموع تعداد اسناد فوت در سطح کلان تاثیر می‌گذارد تنها شیوع ویروس نیست. در زمستان ۹۸ احتمالاً دو عامل بر آمار کلی فوت در کشور اثر داشته است:

 

۱.      شیوع ویروس کرونا (کووید۱۹)

 

۲.      ماندن در خانه و کاهش تحرک اجتماعی

 

با توجه به این که بیش از ۲۵هزار نفر در هر سال‌ بر اساس حوادث غیرعمدی مانند حوادث ترافیکی جان خود را از دست می‌دهند، احتمال کاهش کلی آمار بر اثر کاهش تحرک اجتماعی چندان دور از ذهن به نظر نمی‌رسد. به بیان دیگر ممکن است تلفات کرونا و حوادث غیرعمدی تاثیر یکدیگر بر آمار فوت را خنثی کرده باشند و درنتیجه در زمستان ۹۸ تغییر فاحشی نسبت به امتداد روند سال‌های گذشته قابل مشاهده نباشد.

 

با توجه به اینکه ویروس کرونا بیشتر به صورت پیوسته در یک محدودۀ جغرافیایی منتشر می‌شود، ممکن است تاثیرات آن به صورت تغییر در آمار فوت در برخی مناطق که به منشأهای ابتدایی نزدیک‌ترند قابل مشاهده و در برخی مناطق که از منشأهای ابتدایی دورترند قابل مشاهده نباشد. به همین دلیل، برای بررسی دقیق‌تر رد پای کرونا در آمار ثبت احوال، روند تغییر تعداد فوت به تفکیک فصل در استان‌های کشور را به منظور پیش‌بینی آمار ۹۸ و مقایسه آن با آمار واقعی به صورت زیر مورد بررسی قرار دادیم. تمایز در مقدار واقعی و مقدار پیش‌بینی نشان از وجود یک اتفاق غیرمنتظره یا عامل سیستماتیک در افزایش یا کاهش تعداد فوت خواهد داشت.

 

توضیحات مربوط به روش محاسبه بازه پیش‌بینی را از نسخه کامل‌ این مقاله در «دقیقه‌ای برای تأمل» مطالعه کنید . [ii]

استان‌های گیلان، قم، مازندران و گلستان در زمستان ۹۸ آمار فوتی بیشتر از مقدار مورد انتظار دارند. آمار فوت این استان‌ها در پاییز هم بیشتر از مقدار پیش‌بینی است  [iii]. علاوه بر این چهار استان، تعداد اسناد فوت استان‌های تهران، فارس، زنجان، مركزي، آذربايجان شرقی، خراسان شمالي، آذربايجان غربي، قزوين و يزد در پاییز ۹۸ بیش از انتظار بوده است.

 

اگر تعدادِ فوتِ بیش از کرانِ بالای بازۀ پیش‌بینی را از تعداد ِفوتِ کمتر از کرانِ پایینِ بازۀ پیش‌بینی کم کنیم اختلافِ خالص مقدار واقعی با مقدار پیش‌بینی به دست می‌آید [iv]. این اختلاف در فصل بهار ناچیز و در فصل تابستان حدود ۰.۵% کل اسناد فوت معادل ۵۴۹ نفر است. در حالی که در فصل‌های پاییز و زمستان تعداد فوت‌های خارج از بازه پیش‌بینی نزدیک به ۵ برابر این مقدار است. به بیان دیگر دست کم ۲.۶% از آمار فوت در زمستان معادل ۲۷۳۸ نفر و ۲.۹% از آمار فوت در پاییز معادل ۲۹۷۹ نفر بیش از حد انتظار بوده است (جمعاً حدود ۵۷۰۰ نفر)؛ با این تفاوت که در زمستان به خاطر کاهش تحرک اجتماعی احتمال دارد این تعداد با تعداد واقعی از فصل پاییز کمتر باشد. 

 

باید توجه داشت اگر تغییر تعداد اسناد فوت سال ۹۸ محصول توامان کرونا و کاهش تحرک اجتماعی باشد این تعداد تنها کران پایینی از تخمین آمار فوت‌شدگان کرونا در زمستان ۹۸ خواهد بود.

چه ارتباطی بین افزایش تعداد اسناد فوت در سازمان ثبت احوال و آمار کرونای وزارت بهداشت وجود دارد؟

وزارت بهداشت در سال ۹۸هنوز علاوه بر تعداد بیماران و فوت‌شدگان شناسایی‌شدۀ کرونا در سطح کشور، آمار بیماران را به تفکیک استان نیز ارائه می‌داد. به همین دلیل می‌توان علاوه بر مقایسه در سطح کشور، در سطح استان نیز مقایسه‌هایی بین آمار این دو منبع انجام داد.

 

بر اساس آخرین آماری که وزارت بهداشت در سال ۹۸ منتشر کرده تعداد فوت‌شدگان کرونا مثبت ۱۲۸۴ است. این تعداد از نصف تعداد اسناد فوتِ فراتر از بازه پیش‌بینی نیز کمتر است و نمی‌تواند افزایش تعداد اسناد فوت در زمستان ۹۸ در کشور را توضیح دهد. بنابر این یا دلایل دیگری غیر از کرونا برای افزایش تعداد اسناد فوت در زمستان وجود دارد یا آنچه تحت عنوان فوت‌شدگان کرونامثبت گزارش شده با تعداد واقعی اختلاف دارد.

 

اگر دو شاخصِ تعداد تمامی بیماران قطعی و تعداد تمامی بیماران قطعی در هر ۱۰۰ هزار نفر را نمایانگر شیوعِ کرونا یا به بیان دقیق‌تر شناساییِ شیوعِ کرونا در استان‌های ایران بدانیم، استان‌هایی که تعداد اسناد فوت‌شان در زمستان و پاییز ۹۸ جهش داشته کم و بیش گرایش به سمت استان‌های دارای شیوع بیشتر دارد. این مقایسه در جدول زیر آمده است.

بررسی دلایل بالقوه جهش آمار فوت در پاییز و فرضیه شروع همه‌گیری کرونا از پاییز ۹۸

عواملی از پاییز ۹۸ در تعدادی از استان‌های ایران وجود داشته که آمار فوت آن‌ها را در مجموع بیش از ۳۰۰۰ مورد افزایش داده است. در زمستان علاوه بر شیوع کرونا، خودآگاهی نسبت به بیماری و کاهش تحرک اجتماعی در سطح کلان از اسفند همراه بوده و تعداد اسناد فوت در زمستان اگر چه بیش از ۲۷۰۰ افزایش داشته اما این افزایش بیشتر از افزایش پاییز به نظر نمی‌رسد. 

 

تحقیقاتی که تاکنون برای پیدا کردن تاریخ شروع انتشار کووید-۱۹ به میزبانی انسان منتشر شده بازه‌های متعددی را به عنوان تاریخ شروع پیشنهاد می‌دهد. به عنوان نمونه تحقیقی که در ۲۷ فوریه ۲۰۲۰ در نشریه Medical Virology  به چاپ رسیده بازه شروع را ۲۲ تا ۲۴ نوامبر ۲۰۱۹ (۱ تا ۳ آذر ۱۳۹۸) می‌داند[vii] در حالی که تحقیق جدیدتری که در ۵ می ۲۰۲۰ در نشریه Infection, Genetics & Evolution منتشر شده، بازه شروع بیماری را بازه بزرگ‌تری از ۶ اکتبر تا ۱۱ دسامبر ۲۰۱۹ (۱۴ مهر تا ۲۰ آذر ۱۳۹۸) معرفی می‌کند[viii]. اگر تاریخ شروع بیماری در چین در آذر بوده باشد فرصت کافی برای تاثیر آن بر آمار فوت ایران در پاییز وجود ندارد. اما اگر تاریخ شروع آن در نیمۀ مهر ماه بوده باشد احتمال تاثیر آن در پاییز وجود دارد اما باز به سختی می‌تواند به تنهایی افزایش بیش از ۳۰۰۰ موردی آمار فوت در پاییز را توضیح دهد.

 

نکتۀ دیگر آن که اگر ویروس کرونا (کویید۱۹) با منشأ انتشار اولیه از ووهان چین، در پاییز ۹۸ در ایران حضور داشته احتمالاً باید بتوان علاوه بر ایران شواهدی بر وجود آن در کشورهای دیگر نیز پیدا کرد. تاکنون گزارش ویژه‌ای در این زمینه مشاهده نشده است.  

 

عواملی دیگری مانند آنفولانزای H1N1 به عنوان علت مرگ و میر در پاییز توسط مسئولین وزارت بهداشت مطرح شده بود. شدت شیوع آنفولانزا ظاهراً به گونه‌ای بوده که به گفته معاون تحقیقات و فناوری وزارت بهداشت نظام درمان را در تشخیص کرونا به اشتباه ‌‌انداخته و باعث شده کشور دیر به وجود کرونا پی ببرد[ix] . اما به گفته‌ی رئیس اداره مراقبت از بیماری‌های واگیر وزارت بهداشت تعداد فوت بر اثر آنفولانزا در فصل پاییز حدود ۱۰۰ نفر بوده[x]  و اختلاف آن با ۳۰۰۰ نفر افزایش آمار فوت پاییز بسیار زیاد است.

 

گزارش رسمی‌ و تاییدشده‌ای از تعداد کشته‌های حوادث پس از افزایش قیمت بنزین در آبان ۹۸ در دست نیست. اگر آمار Amnesty international و Iran-HRM را مبنا قرار دهیم تعداد کشته‌شدگان در استان‌های خوزستان، کرمانشاه، تهران، سمنان، کردستان، اصفهان، البرز و فارس بیشتر از سایر استان‌های کشور بوده است. از این استان‌ها تنها در تهران و فارس جهش در آمار فوت پاییز ۹۸ مشاهده می‌شود. از طرف دیگر حتی بیشترین اعداد اعلام شده در رسانه‌ها با جهش ۳۰۰۰ نفری آمار فوت در پاییز فاصله زیادی دارد و نمی‌تواند دست کم به تنهایی آن را توضیح دهد. وزیر کشور نیز در اظهار نظر اخیرش به صورت غیرمستقیم اعلام کرد تعداد کشته‌های آبان را بیش از ۲۵۰ نفر نمی‌داند (+). 

 

عواملی مختلفی مانند آنفولانزای فصلی، شیوع کرونا از پاییز و حوادث پس از افزایش قیمت بنزین را می‌توان به عنوان دلایل بالقوه برای توضیح جهش آمار فوت در پاییز ۹۸ برشمرد. اما به نظر نمی‌رسد هیچ کدام از این موارد بتواند به تنهایی جهش آمار فوت در پاییز را توضیح دهد. توضیح قانع‌کننده افزایش آمار فوت در پاییز ۹۸ اطلاعات بیشتری نیاز دارد. مجموعۀ موارد بالا اگرچه وجود کرونا از پاییز ۹۸ در ایران را اثبات نمی‌کند اما احتمال آن را رد هم نمی‌کند. 

با توجه به اینکه جهش آمار فوت در پاییز فراتر از تغییرات عادی است، جهش آمار پاییز همچنان نیازمند توضیح است.

 

شناسایی سریع‌تر بیماری‌های همه‌گیر با تحلیل آمار اسناد فوت

در پاییز ۹۸ در تعداد اسناد فوت ۱۲ استان کشور افزایش معناداری مشاهده می‌شود. این جهش ممکن است در ماه‌های پیش از اسفند در زمستان نیز وجود داشته باشد. با توجه به این که وجود چنین جهشی در اسناد فوت سازمان ثبت احوال از پاییز قابل مشاهده بوده و چین، کشوری که ایران بیشترین روابط بازرگانی را با آن دارد اوایل دی‌ماه رسماً اعلام کرده مواردی از یک بیماری واگیردار را در خاک خود شناسایی کرده، تشخیص این که این بیماری در ایران نیز وجود داشته است، نتیجه‌ی دور از ذهنی نبوده است.

 

با توجه به نگرانی‌هایی که درباره شیوع دوباره ویروس کرونا و انواع جهش‌یافته آن و همین طور هم‌افزایی‌اش با ویروس آنفولانزا در پاییز و زمستان سال جاری وجود دارد[xi]، پیشنهاد می‌شود سازمان ثبت احوال در سال جاری داده‌های اسناد و علت فوت را به جای فصلی و سالانه به صورت ماهانه منتشر کند. این اقدام کمک بسیاری به مدیران ارشد نظام بهداشت و درمان و سیاست‌گذاران کلان کشور برای رصد دقیق‌تر وضعیت و تصمیم‌گیری بهتر خواهد کرد. 

 

شاید در هیچ زمان دیگری مانند دورۀ بحران کرونا توجه افکار عمومی به آمار و ارقام جلب نشده باشد. این توجه عمومی، به سرعت از ابعاد حیاتی کرونا فراتر رفته و ابعاد اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و ... را نیز در برگرفته و فرصت بی‌نظیری برای نهادهای متولی آمار مانند مرکز آمار، سازمان ثبت احوال و بانک مرکزی و ... به وجود آورده تا با تولید داده‌های دست اول و به روز جایگاهشان را به عنوان نهادی علمی و مستقل در میان مردم تقویت کنند و سیاست‌گذاران و نهادهای اجرایی را در تصمیم‌هایشان یاری کنند. 

 

سرعت و کیفیت کار در سازمان‌های متولی آمار می‌تواند اعتماد عمومی را افزایش دهد و جلوی شایعات و گمانه‌زنی‌های بی‌پایه و بی‌حساب‌و کتاب را بگیرد. یکی از راه‌های ارزیابی کیفیت داده‌ها و اعتماد به آن‌ها، محاسبه برخی شاخص‌ها از منابع مختلف و بررسی سازگاری آن‌هاست[xii]. وقتی قرار باشد اطلاعاتی که از مجموعه‌ای از داده‌ها استخراج می‌شود، مبنای تصمیم‌گیری باشد بررسی این گونه سازگاری‌ها برای اطمنیان از کیفیت داده‌ها و کاستی‌های موجود در آن ضروری خواهد بود؛ چرا که هیچ چیز بیشتر از اطلاعات نادرست یا بی‌کیفیت نمی‌تواند موجب تصمیمات خسارت‌بار شود.
منبع: کانال پنجره

 

ارجاعات:

 [i]. البته مشاهده افزایش مرگ و میر در زمستان‌های ۵ سال اخیر (به طور متوسط افزایش ۲۴۷۵ نفر در هر سال)، به تنهایی نیازمند توضیح و تفسیر است. آیا تلفات مربوط به بیماری‌های ویروسی فصل زمستان به صورت پیوسته در پنج سال گذشته افزایش‌ یافته است؟ آیا تلفات آلودگی هوای زمستان در شهرها، هر سال تلفات بیشتری نسبت به سال‌های قبل می‌گیرد؟

[ii]. نمودار تغییرات تعداد اسناد فوت در استان‌هایی که تغییرات معنادار داشته و در سال ۹۸ از بازۀ پیش‌بینی بیرون افتاده‌اند، در انتهای متن در بخش پیوست نسخه کامل‌ مقاله اینجا آمده است.

[iii]. تنها مازندران در فصل پاییز آمار فوتی بیش از کران بالای بازه پیش‌بینی ندارد که البته در این استان نیز آمار فوت بسیار نزدیک به کران بالای پیش‌بینی است. برای اطلاعات بیشتر به نمودارهای انتهایی در بخش پیوست نگاه کنید.

[iv]. به منظور سخت‌گیری و اطمینان‌ بیشتر نسبت به نتیجه، تعداد مازاد بر افزایش معمول مقدار واقعی، از تفاضل مقدار واقعی با کران‌های بالا و پایین به عنوان بیشترین و کمترین مقدار ممکنِ پیش‌بینی (با احتمال ۹۹%) به دست آمده است. 

[v]. استان گلستان علی‌رغم افزایش تعداد اسناد فوت در هر دو شاخص شیوع، جزو استان‌های دارای بیشترین میزان شناسایی بیماران قطعی نبوده است. در نتیجه می‌توان گفت در استان گلستان در سال ۹۸ اختلاف میان آمار قطعی و تعداد واقعی از سایر استان‌ها بیشتر بوده است. 

[vi]. این مطلب در بررسی علیرضا اشراقی تحت عنوان «قم یا گیلان؟ مسئله این است» در تحلیل‌های سایت ۳۱ نیز مورد توجه واقع شده است.

[vii].

 Evolutionary history, potential intermediate animal host, and cross‐species analyses of SARS‐CoV‐۲; Journal of Medical Virology, 27 February 2020

[viii].

 Emergence of genomic diversity and recurrent mutations in SARS-CoV-2; Infection, Genetics and Evolution, 5 May 2020

[ix]. گزارش همشهری از مصاحبه دکتر رضا ملک‌زاده معاون تحقیقات و فناوری وزارت بهداشت با برنامه تلویزیونی دستخط

[x]. وزارت بهداشت: تلفات آنفلوانزا به ۱۰۶ نفر رسید

[xi]. اظهارات زیادی درباره چالش اپیدمی در پاییز وجود دارد. برای نمونه به موارد زیر نگاه کنید:

-         نمکی: پیش‌بینی می‌شود پاییز سختی در پیش داشته باشیم

-         مینو محرز از احتمال بروز آنفولانزای جدید در پاییز همراه با کرونا می‌گوید: کرونا و آنفولانزا هر دو باهم در پاییز

-         هشدار محققان ایرانی درباره چالش هم‌افزایی کرونا با آنفلوانزا

[xii] . در عالم ترکیبیات در ریاضیات گسسته به این ایده، «دو گونه شمردن» یا «شمارش مضاعف» می‌گویند.