سالم‌خبر: گزارش «ریسک‌های جهانی ۲۰۲۵» مجمع جهانی اقتصاد هشدار می‌دهد که «آلودگی دارویی» (Pharmaceutical Pollution) ــ ورود و تجمع پایدار داروها در اکوسیستم‌های آبی ــ به‌سرعت به بحران زیست‌محیطی و سلامت عمومی تبدیل می‌شود.
به گزارش سالم‌خبر به نقل از مجمع جهانی اقتصاد، این آلاینده‌ها همراه ضدآفتاب‌ها، شوینده‌ها و دافع‌های حشرات در گروه «آلاینده‌های نوپدید» جای می‌گیرند؛ ترکیباتی دیرپا که در غلظت‌های کم اما مداوم به آبراه‌ها راه می‌یابند و آثار تجمعی به‌جا می‌گذارند.
مسیرهای ورود و مقیاس آلودگی
داروها از چهار مسیر اصلی به محیط می‌رسند: پساب کارخانه‌های داروسازی، فاضلاب بیمارستانی، مصرف انسانی و دامی (از راه ادرار و مدفوع)، و شست‌وشوی بقایای دارو در خانه یا مزرعه. بررسی جهانی دانشگاه یورک روی ۱۰۵۲ نقطه در ۲۵۸ رودخانه ۱۰۴ کشور نشان داد که فقط سه رودخانه فاقد داروی قابل‌ردیابی بودند و در بیش از یک‌چهارم مکان‌ها غلظت داروها به سطح «احتمالاً سمی» رسیده است
کدام داروها سهم بیشتری دارند؟
۱. آنتی‌بیوتیک‌ها
- فلوروکینولون‌ها: سیپروفلوکساسین و افلوکساسین از پرکاربردترین‌ها هستند و در برخی سایت‌ها غلظتشان از حد مجاز فراتر رفته است.
سولفونامیدها و تری‌متوپریم: به‌ویژه در ترکیب سلفامِتُکسازول/تری‌متوپریم، که در مطالعات ۲۰۲۳ در صدر فهرست داروهای شناسایی‌شده قرار داشتند.
تتراسایکلین‌ها و نیتروایمیدازول‌ها نیز به دلیل مصرف دامپزشکی و انسانی در فاضلاب روستایی و کشاورزی زیاد دیده می‌شوند
۲. داروهای ضدالتهاب غیراستروئیدی (NSAIDs)
ایبوپروفن، دیکلوفناک و ناپروکسن جزو پایدارترین NSAIDها هستند؛ دیکلوفناک به‌تنهایی در ۶۰ درصد نمونه‌های جهانی ردیابی شده و از سوی آژانس محیط‌زیست اروپا به‌عنوان «آلاینده اولویت‌دار» معرفی شده است.
۳. داروهای مزمن و پرمصرف
- کاربامازپین (ضدصرع) و متفورمین (ضددیابت) به علت پایداری شیمیایی و حجم مصرف بالا تقریباً در همه قاره‌ها گزارش شده‌اند
هورمون‌های جنسی مصنوعی مانند اتینیل‌استرادیول، حتی در نانوگرم‌برلیتر می‌توانند چرخه‌های تولیدمثل آبزیان را مختل کنند.
داروهای قلبی نظیر پروپرانولول (بتابلاکر) نیز در برخی رودخانه‌ها به غلظت‌های نگران‌کننده رسیده‌اند
پیوند مستقیم با مقاومت میکروبی (AMR)
بقای مقادیر کم آنتی‌بیوتیک در محیط، فشار انتخابی مستمری بر باکتری‌ها وارد می‌کند و ژن‌های مقاومت را گسترش می‌دهد. سازمان جهانی بهداشت (WHO) در سپتامبر ۲۰۲۴ نخستین دستورالعمل جهانی برای مدیریت پساب و پسماند صنایع آنتی‌بیوتیک را منتشر کرد تا جلوی این مسیر حیاتی گسترش AMR را بگیرد. با این حال، راهنما فعلاً داوطلبانه است و الزام قانونی در اغلب کشورها وجود ندارد.
- راهکارهای پیشنهادی گزارش به شرح زیر است:
1. مقررات‌گذاری اجباری بر پساب داروسازی بر پایه دستورالعمل WHO و تعیین «حد آستانه تخلیه» برای هر کلاس دارویی.
2. برچسب زیست‌محیطی روی نسخه‌ها تا پزشک و بیمار بدانند کدام دارو پایداری بالاتری دارد و چه جایگزین کم‌خطرتری موجود است.
3. گسترش تصفیه پیشرفته (ازن‌زنی، جذب کربن فعال، غشای نانو) در تصفیه‌خانه‌های شهری و بیمارستانی.
4. توسعه داروهای «طراحی‌شده برای تخریب» (benign by design) که پس از عملکرد درمانی، سریع به متابولیت‌های بی‌خطر تجزیه شوند.
5. برنامه‌های جمع‌آوری داروهای مصرف‌نشده در داروخانه‌ها برای جلوگیری از دفع در فاضلاب.
اگر دولت‌ها مقررات سخت‌گیرانه وضع نکنند، سهم آلودگی دارویی در بحران AMR و تخریب اکوسیستم‌های آبی تا ۲۰۳۰ چند برابر خواهد شد. آگاهی‌رسانی به بیماران، اصلاح نسخه‌نویسی و سرمایه‌گذاری در فناوری‌های تصفیه، سه ضلع مثلثی است که می‌تواند این تهدید نوظهور را مهار کند؛ در غیر این صورت، هزینه‌های اقتصادی و انسانی مقاومت میکروبی بسیار فراتر از درمان عفونت‌ها خواهد بود.
