سالم‌خبر: بعد از گذشت قریب به ۱۷ ماه از آغاز پاندمی کرونا واکسیناسیون عمومی کمتر از دو هفته است که آغاز شده است و تا امروز تنها حدود ۵ درصد ایرانیان دز اول یا دوم واکسن کرونا را دریافته کرده‌اند. این درصد در ترکیه ۴۶، در بریتانیا ۶۸، در عربستان ۵۲، در برزیل ۴۴ و در مالزی ۳۰ است و میانگین جهانی هم ۲۶ درصد است.
علاوه بر تحریم‌های شدید اقتصادی که از موانع مهم واردات بیشتر و سریع‌تر واکسن‌های معتبر به ایران و تولید واکسن در ایران بوده است، عوامل دیگری هم در تاخیر و ضعف واکسیناسیون عمومی در ایران نقش تعیین‌کننده ایفا کرده‌اند که در غیاب آن‌ها حتی در شرایط جنگ تحریمی می‌شد واکسیناسیون عمومی را ماه‌ها زودتر آغاز و از مرگ ده‌ها هزار ایرانی در اثر کرونا پیشگیری کرد. در ادامه پرسش‌هایی دربارهٔ بعضی از این عوامل ذکر می‌شوند:
شرکت نکردن در فاز سوم کارآزمایی واکسن‌های معتبر خارجی
ایران بر خلاف بسیاری از کشورها (از جمله ترکیه، شیلی، امارات، عربستان و بحرین) در فاز سوم کارآزمایی بالینی واکسن‌های معتبر سایر کشورها (از جمله واکسن‌های چینی و روسی) مشارکت نکرد و از ده‌ها میلیون سهمیهٔ زودتر و ارزان‌تر این واکسن‌ها محروم شد. سازمان نظام پزشکی ایران و بسیاری از متخصصان از ابتدا مشوق دولت ایران برای مشارکت در فاز سوم کارآزمایی این واکسن‌های معتبر بودند (چون اساسا مشارکت در این فاز خطرات فاز اول و دوم را ندارد)، اما وزیر بهداشت ایران با ذکر جملهٔ عوام‌فریبانهٔ «موش آزمایشگاهی دیگران نمی‌شویم» این فرصت را از ایران گرفت. به پشتوانهٔ کدام نظر کارشناسانه مخالف این مشارکت بودید؟
هزینهٔ تولید بالا و قیمت بالا
به شهادت رئیس ستاد اجرایی فرمان امام برای واکسن کوبرکت حداقل چهارهزار میلیارد تومان هزینه شده است. این در حالی‌است که واکسن آسترازنکا (آکسفورد) که ۹۷ درصد تامین مالی‌اش از منابع عمومی دولت‌ها و خیریه‌ها بوده است، برای پژوهش و زیرساخت‌های تولیدش تنها ۶۵ میلیون پوند از منابع عمومی دولت‌های مختلف دریافت کرده است و در ابتدا ۱۰ میلیون دلار هم از شرکت آسترازنکا دریافت کرده است. یعنی بسیار کمتر از کوبرکت. با این سرمایه‌گذاری عمومی تا امروز بیش از ۶۰۰ میلیون انسان با این واکسن واکسینه شده‌اند و قرار است تا پایان سال ۲۰۲۱ این عدد به ۳ میلیارد برسد. با این‌حال، هر دز واکسن معتبر آسترازنکا به دولت‌ها بین ۲ تا ۵ دلار فروخته شده است. کوبرکت ولی هنوز علی‌رغم وعده‌های مکرری که محقق نشدند فقط ۸۰۰ هزار دوز تولید کرده است و هر دوز آن قرار است به دولت ۲۰۰ هزار تومان به فروش برسد (یعنی چند برابر قیمت آسترازنکا). چرا واکسن کوبرکت بسیار بیشتر آستزازنکا کمک دولتی دریافت کرده است، حتی یک‌صدم آن هم تولید نشده است و هر دوز آن چند برابر قیمت آسترازنکا فروخته می‌شود؟
منع واردات رسمی واکسن‌های آمریکایی و انگلیسی
گرچه عملا و به شکل غیررسمی امروز اجازهٔ واردات آسترازنکا و واکسن‌های آمریکایی بدون تبادل مستقیم با آمریکا داده شده است، اما منع اولیهٔ واردات رسمی این واکسن‌ها باعث از دست رفتن زمان و فرصت واردات مستقیم و غیرمستقیم چند میلیون واکسن معتبر انگلیسی و آمریکایی با قیمت مناسب و بعضا در قالب هدیه به ایران شد. چرا مانع این تصمیم پرآسیب نشدید یا لااقل نقدش نکردید؟
تاخیر در سفارش خرید واکسن‌های معتبر خارجی
ایران چند ماه طلایی را برای سفارش زودهنگام خرید چندین واکسن معتبر غیرآمریکایی (از جمله چینی و روسی) با قیمت مناسب را از دست داد. مثلا واکسن‌های معتبری که بین ۲ تا ۵ دلار در ابعاد چندده‌میلیونی به دولت‌ها فروخته می‌شد اکنون به سختی و به تعداد بسیار کمتر توسط بخش خصوصی با قیمت بیش از ۱۲ دلار قابل خریداری است. چرا در سفارش و پیش‌خرید واکسن‌های معتبر سرعت و چابکی کافی نداشتید؟
عدم شفافیت
علی‌رغم مطالبه‌های مکرر، هنوز فرآیند دریافت کمک دولتی و میزان دقیق کمک‌های دولتی دریافتی توسط کوبرکت و سایر واکسن‌های تولید داخل، میزان ارز دولتی دریافتی توسط شرکت‌های مختلف برای واردات واکسن و تعداد دقیق واکسن واردشده شفاف نشده و علی‌رغم وعده و دستور رئیس جمهور سامانهٔ شفاف کرونا راه‌اندازی نشده است. چرا؟
تعارض منافع
سه پرسش دربارهٔ سه مثال:
۱- ضعف نسبی حمایت از واکسن‌های داخلی غیراز کوبرکت شائبهٔ عدم مدیریت تعارض منافع را ایجاد می‌کند. مثلا در اردیبهشت ۹۹ فاز حیوانی واکسن رازی تمام شد و امادهٔ ورود به فاز انسانی بود، اما شش ماه تمام معطل شد. درست بر عکس کوبرکت که در همهٔ مراحل مورد حمایت چابک وزیر بود. چرا؟
۲- اخلال و تاخیر در مجوز واردات واکسن توسط وزارت بهداشت نیز شائبه موقعیت تعارض منافع را ایجاد می‌کند. به ویژه که قرار است ۱۲۰ میلیون دز واکسن ۲۰۰ هزار تومانی (معادل ۲۴ هزار میلیارد تومان) از برکت خریداری شود. مصداق تعارض منافع نیست؟ نمی‌شد تولید واکسن کوبرکت مانع واردات زودتر و گسترده دیگر واکسن‌ها نشود؟
۳- سفیر ایران در روسیه از توافق برای واردات ۶۰ میلیون دز واکسن اسپوتنیک روسیه (که از بهترین واکسن‌های در دسترس ایران بوده است) خبر داد. مدتی بعد خبر آمد که طی قراردادی شرکت اکتوور با مدیریت نهاله نراقی طاهباز (از نزدیکان سعید نمکی که در هیئت مدیره‌های شرکت «تراپیکال دراگ اینداستری کیش» و انجمن دوستی ایران و اسپانیا شریک و همکار نزدیک آقای نمکی بوده است) مجوز راه‌اندازی خط تولید اسپوتنیک در ایران (با ظرفیت تولید دو میلیون دز در ماه) را گرفته است. بعد از این قرارداد خود شرکت اسپوتنیک به مراجعان بخش خصوصی ایران گفت به خاطر این قرارداد تولید در ایران دیگر به ایران اسپوتنیک ۵ نمی‌فروشد (گویی این قرارداد مانع خرید دیگر شرکت‌های ایرانی از اسپوتنیک شده است). طی چه فرآیندی این قرارداد با شرکت اکتوور بسته شده است؟ مانع‌سازی برای واردات شفاف اسپوتنیک مصداق تعارض منافع نیست؟ شرکت اکتوور برای راه‌اندازی این خط تولید چقدر از کمک دولتی بهره‌مند شده است؟ اکنون علیرضا رئیسی، سخنگوی ستاد ملی مقابله با کرونا، گفته است خط تولیدی که اسپوتنیک به ما داده است کلا به درد ما نمی‌خورد! بالاخره اسپوتنیک خریدیم یا قرار است در ایران تولید کنیم یا به درد ما نمی‌خورد؟ ذی‌نفعان، موقعیت‌های تعارض منافع و کمک‌های دولتی دربارهٔ اسپوتنیک چرا شفاف نیست؟
دشواری واردات توسط بخش خصوصی
دولت می‌توانست از کمک بخش خصوصی در واردات بهرهٔ بیشتری ببرد و واکسن وارداتی‌شان را بخرد و در چارچوب اولویت‌بندی واکسیناسیون همگانی توزیع رایگان کند. اما ثبت نام و واردات دارو در سازمان غذا و دارو و وزارت اقتصاد (بانک مرکزی و گمرک) همچنان اسیر کاغذبازی‌ها و بوروکراسی سنگین و پرمشکل ماند. چرا وزارت بهداشت و اقتصاد برای تسهیل و تسریع فرآیند واردات واکسن تمهید ویژه و موثر نیاندیشید؟
نقض اخلاق پزشکی و حرفه‌ای
سازمان غذا و دارو برای واکسن‌های کوبرکت و پاستور بدون طی شدن فاز سومِ کارآزمایی بالینی و بدون تصویب کمیتهٔ اخلاق مجوز اضطراری صادر کرده است. اگر بخواهند فاز سوم را تکمیل کنند تولید آن به آخر تابستان هم نمی‌رسد. (اجرای فاز سوم به ویژه برای دو هدف ضروری است: سنجش این‌که آنتی‌بادی در سی‌هزار نفر چقدر بالا می‌رود و این‌که عارضه‌های نادرش چیست. مثلا واکسن تولید فرانسه به خاطر عدم موفقیت فاز سوم متوقف شد). بر چه مبنایی بدون تمام شدن فاز سومِ کارآزمایی و بدون تصویب کمیتهٔ اخلاق مجوز اضطراری صادر شده است؟ (مقایسه کنید با ژاپن که علی‌رغم کنترل موفق کرونا بدون واکسن، حتی مرحلهٔ سوم کارآزمایی بالینی واکسن معتبر آسترازنکا را قبول نکرد و خودش دوباره این مرحله را اجرا کرد و تنها بعد از اطمینان کافی خط تولید انبوه آن را راه‌اندازی کرد)
عدم مشورت با متخصصان تراز اول و نهادهای علمی
شما از ابتدا نسبت به پیشنهادهای تخصصی سازمان نظام پزشکی و نهادها و متخصصان تراز اول بی‌توجه بودید و اگر این بی‌توجهی نبود از بسیاری از اشتباهات پرهزینهٔ فوق‌الذکر و تعداد زیادی از تصمیمات و اظهارات غیرکارشناسانه و ضایعه‌بارتان پیشگیری می‌شد. چرا سازمان نظام پزشکی در ستاد ملی کرونا نماینده ندارد؟ چرا از ابتدای پاندمی به بیانیه‌های متعدد سازمان نظام پزشکی و متخصصان کم‌توجه بودید؟ چرا در تصمیمات کلیدی از ظرفیت کارشناسان و نهادهای علمی و مدنی و متخصصان بیشتر استفاده نکردید و سخنان و پیشنهاداتشان را بیشتر نشنیدید؟
وعده‌های مکرر محقق‌نشده و اظهارات غیرکارشناسانه
شما از ابتدای پاندمی ده‌ها اظهار نظر غیرکارشناسانه داشتید که بعضا در سطح وسیعی با واکنش کارشناسان و افکار عمومی مواجه شد. چرا؟ چرا مضحکهٔ مستعان را نقد نکردید؟ چرا وقتی تخت‌های آماده و مجهز برای درمان مبتلایان کرونا در سیستان و بلوچستان کافی نبود گفتید تخت خالی دارید؟ چرا وعدهٔ طرح غیرکارشناسانهٔ ارسال ۳۰۰ هزار اکیپ به خانه‌های ایرانیان دادید؟ چرا مدام از به شگفتی آوردن جهانیان سخن می‌گویید و اظهارات رمانتیک و تبلیغاتی و چاپلوسانه را ترک نمی‌کنید؟ دربارهٔ واکسیناسیون و میزان واردات و تولید واکسن‌های مختلف و ضرب‌الاجل‌ها ده‌ها بار وعده‌هایی دادید که محقق نشد. چرا؟ دلیل این میزان اشتباهتان در برآورد و وعده‌دهی چیست؟ چرا وعده دادید در نیمهٔ ۱۴۰۰ هفتاد درصد ایرانیان واکسیناسیون می‌شوند؟ چرا در آخرین نمونه رئیس جمهور وعده داد تا پایان خرداد ۱۴ میلیون ایرانی واکسینه می‌شوند و شما گفتید از ۱۹ تیر روزانه ۴۰۰ هزار دوز واکسن می‌زنید اما عملا محقق نشد و روزی ۲۰۰ هزار دوز تزریق کردید؟ رئیس جمهور وعده داده است که در همین روزهای محدود باقیمانده از دولت ۱۰ میلیون دز واکسن تزریق خواهد شد. با روند فعلی چگونه این وعده تحقق‌یافتنی است؟
